હિંદુ ધર્મમાં ભગવાન સૂર્યનું મહત્વ
- Snehal Dalwadi
- Oct 31, 2022
- 5 min read
ઘણી સંસ્કૃતિઓમાં દેવતાઓ સામાન્ય રહ્યા છે. સૂર્ય ભગવાન તેમાંથી એક છે. સૂર્ય દેવ, જેને હિંદુ ધર્મમાં 'સૂર્ય દેવ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેની મોટાભાગની સંસ્કૃતિઓ દ્વારા પૂજા કરવામાં આવે છે. એવું કહેવાય છે કે સૂર્ય એવા થોડા દેવતાઓમાંના એક છે જેમને આંખોથી જોઈ શકાય છે.
આ જ કારણ છે કે, સૂર્યદેવ હિંદુ ધર્મમાં ખૂબ જ આદરણીય સ્થાન ધરાવે છે. અમે આ લેખમાં સૂર્યદેવ સાથે સંબંધિત વિવિધ પાસાઓ વિશે વિગતવાર વાત કરવા જઈ રહ્યા છીએ.
ભગવાન સૂર્ય અથવા સૂર્ય ભગવાન મુખ્ય સૌર દેવતા છે, કશ્યપના પુત્ર અને તેમની પત્નીઓમાંથી એક, અદિતિ. ત્રણ આંખો અને ચાર હાથવાળા લાલ માણસ તરીકે દર્શાવવામાં આવેલ, તે સાત ઘોડાઓ દ્વારા દોરેલા રથ પર સવારી કરે છે જે મેઘધનુષ્યના સાત રંગો અથવા સાત ચક્રોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
હિન્દુ ધર્મમાં, સૂર્ય એ ભગવાનનું દૃશ્યમાન સ્વરૂપ છે જે દરરોજ જોઈ શકે છે. વધુમાં, શૈવ અને વૈષ્ણવો સૂર્યને અનુક્રમે ભગવાન શિવ અને ભગવાન વિષ્ણુના પાસા તરીકે માને છે. ભગવાન સૂર્ય પણ નવ નવગ્રહોમાંના એક છે અને તેમને ગ્રહોના ભગવાન તરીકે ગણવામાં આવે છે.
સૂર્યના અન્ય લોકપ્રિય નામોમાં વિવસ્વત, રવિ, આદિત્ય, પુષા, દિવાકર, સવિતા, અર્ક, મિત્રા, ભાનુ, ભાસ્કર અને ગ્રહપતિનો સમાવેશ થાય છે. રવિવાર તેના માટે પ્રોત્સાહક માનવામાં આવે છે.
ભગવાન સૂર્યની ઉત્પત્તિ:
હિંદુ ધર્મમાં, સૂર્યદેવને આદિત્ય, અર્ક, રવિ, પ્રભાકર, વગેરે જેવા ઘણા નામોથી ઓળખવામાં આવ્યા છે. તેનો ઉલ્લેખ ઋગ્વેદમાં પ્રથમ વખત મળે છે. ત્યારપછીના વેદ અને ઉપનિષદોમાં પણ તેમનો ઉલ્લેખ છે. સૂર્યદેવ એ થોડા વૈદિક યુગના દેવતાઓમાંના એક છે જેની આજે પણ પૂજા થાય છે.
જો કે ત્યાં સૂર્ય ભગવાનના ઘણા ઉપાસકો છે, ત્યાં તેમને સમર્પિત ઘણા મંદિરો નથી. પરંતુ તેમની કોતરણી એલોરા ગુફાઓ અને કૈલાસ મંદિર સહિત ભારતના તમામ પ્રાચીન મંદિરોમાં જોવા મળે છે.
વિદ્વાનોના મતે, એક સમયે સૂર્યદેવને પણ ઘણા મંદિરો સમર્પિત હતા. જો કે, તેમાંના મોટાભાગના આક્રમણકારો દ્વારા નાશ પામ્યા હતા અને તેમાંથી ઘણા ઓછા બાકી છે. આ પછી, સૂર્યની પૂજામાં ઘટાડો થયો અને તેમને સમર્પિત બહુ ઓછા મંદિરો બંધાયા.
વિવિધ પુરાણો અને હિંદુ મહાકાવ્યો રામાયણ અને મહાભારતમાં પણ સૂર્યદેવનો ઉલ્લેખ છે.
મહાભારતમાં ‘કર્ણની ઉત્પત્તિ’ની પ્રસિધ્ધ કથા છે. મહાભારતમાં સૂર્યદેવ પ્રત્યક્ષ પાત્રનાં રૂપમાં દ્રષ્ટિગત થાય છે.
પૃથ્વી પર આવનાર ભાવિ સંકટનો વિચાર કરીને મહર્ષિ દુર્વાસાએ પૃથાને પોતાના ધર્મની રક્ષા કરવા માટે વશીકરણ-મંત્ર
આપેલો. દુર્વાસાથી પ્રાપ્ત મંત્રની પરીક્ષા કરવા માટે કુંતી દ્વારા આહવાહન કરવાથી સૂર્યદેવ પ્રગટ થયા અને કુંતીને પુત્ર
રૂપે (કર્ણ) ફળ પ્રાપ્ત થયું એ સૂર્યદેવની પ્રત્યક્ષતા જ છે.
સૂર્ય અને કુંતીના પુત્ર કર્ણ દેવમાતા અદિતિનાં કુંડળ અને સૂર્યના કવચ સાથે જ ઉત્પન્ન થયા હતા. સૂર્યદેવની કૃપાથી કુંતીનું “કૌમાર્યત્વ” કર્ણને ઉત્પન્ન કર્યા પછી પણ યથાવત બની રહ્યું.
કર્ણ સૂર્યની સમાન તેજસ્વી હતા. મહાભારત યુધ્ધમાં તે મુખ્ય મહારથીઓમાં હતા.દુર્યોધને કર્ણનાં બળ ઉપર જ યુધ્ધ
છેડ્યું હતું. સમય સમય પર સૂર્યદેવ પુત્ર કર્ણ ઉપર સ્નેહ હોવાના કારણે કર્ણ પર આવનાર વિપત્તિઓથી તેને સાવધાન
કરી દેતા હતા. નારાયણ શ્રી કૃષ્ણે મહાભારત યુધ્ધમાં અર્જુનનો વિજય નિશ્ચિત કર્યો હતો.
એટલે વિધાતાની ઈચ્છા અનુસાર પોતાનાં પુત્ર અર્જુનનાં વિજય માટે પ્રયત્નશીલ ઇન્દ્રએ કર્ણ પાસેથી કવચ-કુંડળ દાનમાં માંગવાનુ નક્કી કર્યું. સૂર્ય બધા માટે ‘અનાવૃત’ છે. એટલે તે ઇન્દ્રનાં આ નિશ્ર્વયને જાણી ગયા અને પુત્ર સ્નેહનાં કારણે બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કરીને એમણે કર્ણને રાત્રે સ્વપ્નમાં દર્શન આપ્યા અને કર્ણને કહ્યું કે “ઇન્દ્ર છદમ વેશ ધારણ કરીને તારી પાસે કવચ-કુંડળ માંગવા આવશે તો તૂ નાં આપતો” પરંતુ કર્ણે પોતાનાં સિધ્ધાંત પ્રમાણે માંગનારને પ્રાણ પણ આપી દેવાનાં પોતાનાંઅટલ નિર્ણય જણાવી દીધો.
ત્યારે સૂર્યદેવે કર્ણને કહ્યું “જો તે આ નિશ્ચય કરી જ લીધો છે તો તૂ કવચ-કુંડળનાં બદલામાં ઇન્દ્ર પાસેથી “અમોધ શક્તિ” લઈ લેજે”. અહીં એ કહેવું જરૂરી છે કે, સૂર્યએ કર્ણને એ નાં બતાવ્યુ કે તે કર્ણના પિતા છે. કર્ણ તો એમ જ માનતો હતો કે તેના આરાધ્ય દેવ હોવાના કારણે સૂર્યદેવ તેના પ્રતિ સ્નેહ રાખે છે.
ભગવાન સૂર્યનું મહત્વ:
સૂર્ય હંમેશા જ્ઞાન, શક્તિ અને સ્પષ્ટતાનું પ્રતીક છે. તેને અંધકાર દૂર કરનાર અને વ્યક્તિના જીવનને પ્રકાશિત કરવા માટે જોવામાં આવે છે. ભગવાનને સમર્પિત ઘણા સ્તોત્રો છે જ્યાં વ્યક્તિના જીવનમાં જાગૃતિ અને જ્ઞાનનો પ્રકાશ લાવવા માટે સૂર્યની પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે.
અન્ય કોઈપણ દેવની જેમ, સૂર્ય ભગવાનને પણ વિવિધ રીતે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જેમ કે સૂર્ય ભગવાન ગ્રીક અને અન્ય કેટલીક સંસ્કૃતિઓમાં પણ સામાન્ય છે, તેમના ચિત્રણથી સૂર્ય દેવના ભારતીય નિરૂપણને પ્રભાવિત કરે છે.
મોટાભાગના ચિત્રોમાં, સૂર્ય 7 ઘોડાઓ દ્વારા ખેંચાયેલા રથ પર સવારી કરતો જોવા મળે છે. કેટલાક ચિત્રોમાં, તેની બાજુઓ પર દેવીઓ ઉષા અને પ્રત્યુષા છે અને તેઓ અંધકાર સામે લડવા માટે તીર ચલાવતા જોઈ શકાય છે. આ રીતે સૂર્યદેવ અંધકાર પર પ્રકાશની જીતનું પ્રતીક બની ગયા.
સૂર્યના વંશમાં જન્મેલા લોકોને સૂર્યવંશી અથવા સૌર વંશ અથવા ઇક્ષવાકુ વંશ કહેવામાં આવે છે. આ વંશ સાથે જોડાયેલી મહત્વની હસ્તીઓ છે ઋષિ વશિષ્ઠ, માંધાત્રી, મુચુકુન્દ, અંબરીષા, ભરત ચક્રવર્તિન, બાહુબલી, હરિશ્ચંદ્ર, દિલીપા, સાગર, રઘુ, દુશરથ, ભગવાન રામ અને પસેનાદી.
સૂર્યદેવની પૂજા:
સૂર્યદેવ વૈદિક યુગના સૌથી વધુ પૂજાતા દેવતાઓમાંના એક હતા. એવું કહેવાય છે કે તે એવા કેટલાક દેવતાઓમાંના એક છે જેમને નરી આંખે જોઈ શકાય છે. આ જ કારણ છે કે ઘણી વૈદિક વિધિઓ સ્વયં સૂર્યદેવની આસપાસ કેન્દ્રિત છે. અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત ગાયત્રી મંત્ર પણ તેમનો ઉલ્લેખ કરે છે.
જો કે, સમય જતાં, તેની પૂજા બગડતી ગઈ અને તેને અન્ય લોકપ્રિય દેવતાઓ સાથે બદલવામાં આવ્યો. તેમ છતાં, ભારત અને નેપાળમાં ઘણા જૂથો દ્વારા તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે. સૂર્યદેવના ઉપાસકો શૌર્ય તરીકે ઓળખાતા હતા. તે બૌદ્ધો દ્વારા પણ આદરણીય છે અને તેમના ગ્રંથોમાં તેનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
દક્ષિણ ભારતમાં, તમિલ લોકો દ્વારા ઉજવવામાં આવતા પોંગલ દરમિયાન સૂર્ય દેવની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ તહેવાર લણણીના સમય દરમિયાન ઉજવવામાં આવે છે અને તે દક્ષિણ ભારતમાં ખૂબ જ ભવ્ય ઘટના છે.
સૂર્યદેવ અને નવગ્રહો:
જો તમે હિન્દુ છો, તો તમે નવગ્રહ વિશે ઘણી વાર સાંભળ્યું હશે. હિન્દુ ધર્મ સાથે સંકળાયેલા ઘણા ગ્રંથો અને ધાર્મિક વિધિઓમાં તેમનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. તેમને નવગ્રહ પૂજા પણ કરાવવામાં આવે છે.
આ ગ્રહો દ્વારા વ્યક્તિ પર પડેલા કોઈપણ નકારાત્મક પ્રભાવને ઘટાડવા માટે પૂજા કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે કલ્પના મુજબ, નવગ્રહો આધુનિક ખગોળશાસ્ત્ર અનુસાર નવ ગ્રહો જેવા નથી.
આ છે સૂર્ય, ચંદ્ર, બુધ, મંગળ, શુક્ર, ગુરુ, શનિ, રાહુ અને કેતુ. રાહુ અને કેતુ કોઈ ભૌતિક અસ્તિત્વ નથી, તેઓ છાયા ગ્રહ અથવા સૌર અને ચંદ્ર પડછાયા છે. નવગ્રહોમાં સૂર્ય મુખ્ય છે અને શનિ અથવા શનિનો પિતા પણ છે.
સૂર્યદેવ અને યોગ:
યોગ સૂર્ય અને તેનાથી સંબંધિત પાસાઓને આપણે જે રીતે જાણીએ છીએ અને તેની બહાર પણ ખૂબ જ ભાર આપે છે. સૌર ચક્ર આશરે 12 વર્ષ છે. અને એવું કહેવાય છે કે જો વ્યક્તિ આ ચક્ર સાથે પોતાની જાતને ગોઠવે છે, તો વ્યક્તિ વધુ સંતુલિત બને છે અને જીવનમાં ઘણી સમસ્યાઓનો કુદરતી રીતે અંત આવે છે.
પણ, સૌથી લોકપ્રિય યોગ આસનોમાંનું એક, સૂર્ય નમસ્કાર એ સૂર્યદેવને નમસ્કાર છે. આમ, યોગ વ્યક્તિના જીવનમાં સૂર્યના મહત્વને ઓળખે છે અને તેનાથી લાભ મેળવતા તત્વોને સામેલ કરે છે.
સૂર્યદેવને સમર્પિત મંદિરો:
પહેલેથી જ ઉલ્લેખ કર્યો છે તેમ, સૂર્યદેવને સમર્પિત બહુ ઓછા મંદિરો આજે મળી શકે છે. પરંતુ હજુ પણ, બાકીના લોકો ઉલ્લેખ કરવા યોગ્ય છે. ઓરિસ્સાના કોણાર્ક સૂર્ય મંદિરનો ઉલ્લેખ કર્યા વિના સૂર્ય મંદિરોની સૂચિ ક્યારેય પૂર્ણ થઈ શકે નહીં.
જો કે મોટાભાગના મંદિરો નાશ પામ્યા છે, જે બાકી છે તે જોવા જેવું છે. કોણાર્ક સૂર્ય મંદિરનું નિર્માણ એક ભવ્ય રથ તરીકે કરવામાં આવ્યું છે જે સાત ઘોડાઓ દ્વારા ખેંચવામાં આવે છે. મંદિરની બંને બાજુ વિશાળ પૈડાંની 12 જોડી છે. તે 13મી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિર ભારતીય કલા અને સ્થાપત્યની દીપ્તિનું જીવંત ઉદાહરણ છે.
અન્ય પ્રસિદ્ધ સૂર્ય મંદિર શ્રીનગર ખીણના માર્તંડમાં ચૂનાના પથ્થરનું મંદિર છે. જો કે મંદિર આજે ખંડેર હાલતમાં છે, તે કાશ્મીરમાં ધર્મ અને આધ્યાત્મિકતાનું કેન્દ્ર હતું. ઘણા લોકોના મતે, તે કાશ્મીરમાં જોવા મળતું સૌથી પહેલું હિંદુ સ્મારક છે.
સારાંશ:
સૂર્ય એક સામાન્ય દેવ છે જે તમામ ધર્મો અને સંસ્કૃતિઓમાં આદરણીય છે. અન્ય દેવતાઓથી વિપરીત, તેને માનવાની જરૂર નથી. તે ત્યાં છે, તે હંમેશા રહ્યો છે. અને આપણા જીવનમાં તેમના યોગદાનને ઓળખવા માટે મોટી બુદ્ધિની જરૂર નથી. તેમના વિના, પૃથ્વી પર કોઈ જીવન ક્યારેય શક્ય ન હોત.
હિંદુ ધર્મમાં તેને વધુ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. તેમ છતાં, ઘણા હિંદુઓ તેમના દિવસની શરૂઆત સૂર્ય સ્તુતિથી કરે છે અથવા સૂર્ય દેવને પ્રાર્થના કરે છે. કારણ કે તેઓ જાણે છે કે સૂર્ય વિના કોઈ અસ્તિત્વ નથી, 'તેમ' નથી.
Comments